Ο Κόσμος χρειάζεται ηγέτες, που να συναισθάνονται ότι το όριο της ισχύος τους είναι η αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.
Η ρήση του Ηράκλειτου «ὕβριν χρὴ σβεννύναι μᾶλλον ἢ πυρκαϊήν» (η ύβρις(αλαζονεία) πρέπει να σβήνεται περισσότερο και από τη φωτιά), είναι κάτι παραπάνω από φιλοσοφικό απόφθεγμα. Είναι κραυγή. Προειδοποίηση διαχρονική, που στις ημέρες μας ηχεί πιο επίκαιρη από ποτέ. Η φωτιά καίει το δάσος. Η ύβρις, η ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ αφανίζει τον άνθρωπο. Όταν η ισχύς μετατρέπεται σε καθεστώς, το δίκαιο περιθωριοποιείται, οι αδύναμοι συντρίβονται, η αλαζονεία θριαμβεύει, ο πολιτισμός εκπίπτει. Το ίδιο και ο Σοφοκλής, στον Οιδίποδα Τύραννο: «ὕβρις φυτεύει τύραννον, υβρις....» (Τον τύραννο η έπαρση γεννά και, σαν χορτάσει απ' αδικίες και συμπεριφορές αλαζονικές, όσο ψηλά κι αν φτάσει, όσο ισχυρός και αν γίνει, η δική του η έπαρση, τον ρίχνει στην άβυσσο...). Στον βαθμό που ο Οιδίπους λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας, διασαλεύει την τάξη των θεών. Κατακτά την πόλη με τη γνώση του, αλλά καταλήγει τύραννος, αλαζών, δηλαδή φορέας της ύβρεως.
Ο Ηράκλειτος, ως στοχαστής του μέτρου και του λόγου, προειδοποιεί ότι η ύβρις δεν είναι απλώς η προσβολή, είναι η υπέρβαση των φυσικών και ηθικών ορίων, και οδηγεί νομοτελειακά στην τίσιν (τη θεϊκή δίκη) . Στην αρχαία ελληνική μυθολογία και φιλοσοφία, το μοτίβο ύβρις, άτη, νέμεσις, τίσις περιγράφει μια ακολουθία γεγονότων που ξεκινούν με την ύβρι (hubris), δηλαδή την υπεροψία και την αλαζονεία, που οδηγεί στην άτη (ate), την πλάνη ή τύφλωση του νου, η οποία με τη σειρά της προκαλεί την νέμεση (nemesis), την οργή των θεών, και τελικά την τίση (tisis), την τιμωρία και την καταστροφή του υβριστή.
Ο λόγος του Ηράκλειτου είναι «σκοτεινός», αλλά η κεντρική του ιδέα είναι απλή: Η αρμονία του κόσμου είναι κρυμμένη, αλλά υπάρχει. Όποιος διαταράσσει αυτήν την τάξη με ύβριν, ενεργοποιεί τις αντιδράσεις του σύμπαντος.
Και τα διαχρονικό μήνυμα: Η πνευματική και ηθική διαφθορά είναι πιο επικίνδυνη από μια εξωτερική απειλή.
Σε μια εποχή που κυριαρχεί η έπαρση, ο λόγος του Ηράκλειτου γίνεται κραυγή: Η ύβρις δεν είναι μόνο προσωπική. Είναι πολιτική, τεχνολογική, γεωπολιτική.
Η σύγχρονη ύβρις: Γάζα, Ουκρανία, Συρία, Κύπρος
Στη Γάζα, η ύβρις φορά στρατιωτικά γυαλιά υψηλής ευκρίνειας και σκοτώνει παιδιά ως «παράπλευρες απώλειες».
Αντιμετωπίζει τον άμαχο πληθυσμό ως εμπόδιο.
Κλείνει το νερό, διακόπτει το οξυγόνο, βομβαρδίζει σχολεία και νοσοκομεία.
Και όλα αυτά στο όνομα της ασφάλειας, με την ανοχή των ισχυρών.
Στην Ουκρανία και στη Συρία, η ύβρις γίνεται γεωπολιτικό παίγνιο με ανθρώπινο κόστος: μια απάνθρωπη σύγκρουση μηχανών και στρατηγικών συμφερόντων, όπου ο άνθρωπος είναι απλώς πιόνι.
Και στην Κύπρο, εδώ και 51 χρόνια, η ύβρις έχει γίνει καθεστώς:
κατοχή, εποικισμός, στρατιωτική επιβολή, βεβήλωση πολιτισμού.
Η Τουρκία, με αλαζονεία αυτοκρατορικού κληρονόμου, εμπαίζει το διεθνές δίκαιο και νομιμοποιεί το τετελεσμένο της εισβολής, ενώ οι ισχυροί σιωπούν, ίσως γιατί έτσι συμφέρει.
Η νέα ύβρις δεν είναι παρορμητική. Είναι οργανωμένη:
Σχεδιάζεται σε κέντρα εξουσίας, επιβάλλεται με drones, κυρώσεις, τεχνητή νοημοσύνη και παραπληροφόρηση, και παρουσιάζεται ως “αναγκαίο κακό”.
Είναι η ύβρις των ισχυρών απέναντι στο ανθρώπινο μέτρο.
Είναι η περιφρόνηση του Δικαίου στο όνομα της Ισχύος.
Είναι το στρατηγικό σβήσιμο της αλήθειας και της μνήμης.
Καθώς βαδίζουμε σε μια εποχή όπου η ισχύς αποθεώνεται και το Δίκαιο γελοιοποιείται, η πιο ριζοσπαστική πολιτική πράξη δεν είναι η καταγγελία. Είναι η αποκατάσταση του μέτρου:
Μέτρο στη στρατιωτική ισχύ, που πρέπει να υποτάσσεται στον σεβασμό της ζωής.
Μέτρο στην τεχνολογική εξουσία, που δεν μπορεί να λειτουργεί χωρίς ηθικά όρια.
Μέτρο στον γεωπολιτικό σχεδιασμό, που δεν μπορεί να αγνοεί λαούς, εδάφη και ιστορικές αλήθειες.
Η ύβρις καταστρέφει το δίκαιο, αλλά και την ίδια την ικανότητα του κόσμου να επουλώσει τις πληγές του.
Στην εποχή των έξυπνων βομβών και των ανάλγητων αποφάσεων,
η πιο ουσιαστική μορφή αντίστασης είναι να υπερασπιστείς την ανθρώπινη κλίμακα.
Γιατί αν η φωτιά καίει το σώμα, η ύβρις καίει την ψυχή, τη μνήμη, την έννοια της Δικαιοσύνης και το ίδιο το μέλλον.
Η σύγχρονη γεωστρατηγική σκηνή διατρέχεται από πρόσωπα που ενσαρκώνουν αυτόν ακριβώς τον κίνδυνο: Ντόναλντ Τραμπ, Βλαντίμιρ Πούτιν, Μπενιαμίν Νετανιάχου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αλλά και μικρότεροι ηγετικοί παράγοντες, λιγότερο ισχυροί αλλά εξίσου επικίνδυνοι λόγω της πολιτικής συμπεριφοράς τους. Όλοι τους, παρά τις διαφορές, λειτουργούν με τον ίδιο άξονα: την εδραίωση της κυριαρχίας τους όχι με βάση τον κανόνα δικαίου, αλλά με βάση τον κανόνα ισχύος.
Πρόκειται για μια ύβριν που υπερβαίνει τα οικονομικά συμφέροντα και τις ενεργειακές ανταγωνιστικότητες. Διαπερνά τη λογική της realpolitik και αγγίζει την κοσμοϊστορική απειλή: την αποσταθεροποίηση ολόκληρης της γεωπολιτικής ζώνης που εκτείνεται από τις ακτές της Βαλτικής και τον Καύκασο, έως τη Μαύρη Θάλασσα, τα Βαλκάνια, την Ανατολική Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή και την Αραβική Χερσόνησο. Αυτή η αλυσίδα, που κάποτε αποτελούσε το νευρικό σύστημα του Δρόμου του Μεταξιού, σήμερα μοιάζει με πεδίο ασύμμετρων συγκρούσεων, υβριδικών πολέμων, κατεστραμμένων κρατών και εκτοπισμένων πληθυσμών.
Η γεωπολιτική σήμερα θυμίζει την τραγωδία του Οιδίποδα: εκείνος που πίστεψε πως νίκησε το άγνωστο, την Σφίγγα των καιρών του, καταλήγει να καταστρέφει την ίδια του την πόλη. Διότι παραβίασε, άθελά του ή ερήμην του, τους όρους της θεϊκής ή για τα σημερινά μέτρα, της πανανθρώπινης τάξης και διέπραξε ύβριν.
Και όπως ο ορίζοντας των γεγονότων σε μια «μαύρη τρύπα» στα αχανές Σύμπαν, εάν ξεπεραστεί, δεν έχει επιστροφή, έτσι και η παγκόσμια τάξη, αν διαβεί το σημείο της ύβρεως χωρίς επίγνωση, δεν θα επιστρέψει σε ισορροπία. Ο κόσμος δεν χρειάζεται άλλους πανίσχυρους, αλλά οριακά επικίνδυνους ηγεμόνες. Χρειάζεται ηθικούς ηγέτες, που να συναισθάνονται ότι το πρώτο όριο της ισχύος είναι η αξιοπρέπεια του Ανθρώπου.
Σ’ αυτήν την εικόνα δυστοπίας, τα ΜΜΕ, έντυπα, ηλεκτρονικά και ψηφιακά, δεν είναι απλώς παρόντα. Είναι δρώντα υποκείμενα μιας συστημικής διαπλοκής: κυβερνητικής, δικαστικής, επιχειρηματικής, χρηματοπιστωτικής. Λειτουργούν ως μηχανισμοί πειθάρχησης, αποπροσανατολισμού, ελέγχου. Παράγουν φόβο, κατασκευάζουν αλήθειες, διαστρέφουν την πραγματικότητα. Σκοτώνουν τη σκέψη, ναρκώνουν τη συνείδηση, ακυρώνουν την ιστορική μνήμη.
(Θερμά ευχαριστώ σε όσες και όσους, με τιμούν προσέχοντας τα κείμενά μου. Καλό Καλοκαίρι. Εις το επανιδείν …]
