Δεκεμβριστές (Dekabristy) ονομάστηκαν οι Ρώσοι επαναστάτες που πήραν μέρος στις εξεγέρσεις στην Αγία Πετρούπολη και στη νότια Ρωσία, τον Δεκέμβριο του 1825. Ιδιαίτερα σε αξιωματικούς, οι οποίοι κατά τις ευρωπαϊκές εκστρατείες γνωρίστηκαν με την πολιτική και κοινωνική οργάνωση άλλων ευρωπαϊκών χωρών, καλλιεργήθηκε η αντίληψη για την ανάγκη εκσυγχρονισμού της καθυστερημένης πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης στη Ρωσία. Σταδιακά ωρίμασε η άποψη για ανάγκη βίαιης εξέγερσης, με στόχο τον μετασχηματισμό της Ρωσίας.
Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης συνέστησαν το 1818 την μυστική οργάνωση “ Ένωση της Σωτηρίας” (μετέπειτα “ Ένωση του Κοινού Καλού”), με δύο σκέλη : του Βορρά και του Νότου.
Το μετριοπαθές βόρειο σκέλος (αξιωματικοί της Ρωσικής Αυτοκρατορικής Φρουράς στην Πετρούπολη) επεδίωκε συνταγματική μοναρχία “βρεττανικού” τύπου και ισότητα των πολιτών έναντι του νόμου.
Το ριζοσπαστικότερο νότιο σκέλος (αξιωματικοί της 2ης στρατιάς, στη Βεσσαραβία, υπό την επιρροή του Πέστελ) επιζητούσε κατάργηση της μοναρχίας και εγκαθίδρυση δημοκρατικού καθεστώτος (republic), κατάργηση της δουλοπαροικίας, αγροτική μεταρρύθμιση-αναδασμό της γής κλπ., ενώ συνέπραξε στη συνέχεια με τον “Μυστικό Σύνδεσμο των Ενωμένων Σλάβων”.
Σημειώνεται ότι στους κύκλους των ρώσων διανοούμενων (π.χ. Αλεξάντρ Πούσκιν), καλλιτεχνών, αλλά και ευγενών-αξιωματικών, ήταν ήδη μεγάλη η επίδραση του αμερικάνικου Αγώνα της Ανεξαρτησίας, των Αρχών της “Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ” (1776) και των φιλελεύθερων ιδεών των συντακτών της (Τόμας Τζέφερσον, Βενιαμίν Φραγκλίνος). Για αρκετούς ρώσους, το νέο αμερικανικό κράτος εθεωρείτο “Μητέρα της Δημοκρατίας”.
Ανάλογη επίδραση είχαν στη Ρωσία (όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες) οι Αρχές της Γαλλικής Επανάστασης (1789) (Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφοσύνη) και του Διαφωτισμού, που εκφράστηκαν στη “Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη”, η κατάργηση της Μοναρχίας και η επικράτηση της αστικής τάξης στη νεαρή Γαλλική Δημοκρατία.
Μετά το θάνατο του τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, με αφορμή τη σύλληψη του στελέχους των Δεκεμβριστών Μουραβιόφ Αποστόλ, ξέσπασε εξέγερση στη Νότια Ρωσία, την οποία όμως κατέπνιξαν σύντομα τα κυβερνητικά στρατεύματα. Παρόμοια εξέλιξη είχε και η εξέγερση στρατιωτικών τμημάτων στην Πετρούπολη την 14 Δεκεμβρίου 1825, ημέρα στέψης του τσάρου Νικολάου Α΄.
Πολλοί συνελήφθησαν και ως κατηγορούμενοι οδηγήθηκαν στο Ανώτατο Δικαστήριο.
Οι θεωρούμενοι ως πρωταίτιοι : Πιοτρ Γκριγκόρεβιτς Κακόφσκι, Σεργκέι Ιβάνοβιτς Μουράβιοφ-Αποστόλ, Μιχαήλ Παύλοβιτς Μπεστούσεφ-Ριουμίν, ο ποιητής Κοντράτι Φιοντόροβιτς Ρυλέγιεφ και ο συνταγματάρχης και ιδεολογικό μυαλό του κινήματος Πάβελ Ιβάνοβιτς Πέστελ, βετεράνος των πολέμων 1812-1813, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν δια απαγχονισμού.
Πολλοί άλλοι εξορίστηκαν σε καταναγκαστικά έργα στα βάθη της Σιβηρίας και πέθαναν από τις κακουχίες ή επέστρεψαν στα σπίτια τους μετά από πολλά χρόνια. Πολλοί από τους Δεκεμβριστές που μαρτύρησαν στους τόπους εξορίας ήταν από το Λύκειο του Τσάρσκογιε Σελό, λίκνου φιλελεύθερων ιδεών και επαναστατών, παλιοί συμμαθητές του ποιητή Αλεξάντρ Πούσκιν. Πολλοί από αυτούς που τούς ανέκριναν ήταν συμμαθητές τους από το ίδιο Λύκειο.
Ο Πούσκιν, με το κριτικό κατά του δεσποτισμού ποιητικό και λογοτεχνικό του έργο είχε επίσης προκαλέσει την οργή του τσάρου Αλέξανδρου Α΄, και επρόκειτο να εξοριστεί στη Σιβηρία. Διασώθηκε όμως μετά από παρέμβαση κορυφαίων ρώσων λογοτεχνών και της τσαρίνας, κυρίως όμως του Ιωάννη Καποδίστρια, άμεσου προϊσταμένου του στο Υπουργείο Εξωτερικών.
Ο Καποδίστριας απέσπασε έγκριση του τσάρου για μετάθεση του Πούσκιν στη Νότια Ρωσία, στο Κισνόβι της Βεσσαραβίας, υπό την επίβλεψη του στρατηγού Ιβάν Νίκιτιτς Ιντζώφ, φίλου του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Εκεί ο Πούσκιν το 1821 ενημερωνόταν συνεχώς για τον ελληνικό Αγώνα Ανεξαρτησίας. Η στάση του απέναντι στον Αλ. Υψηλάντη και τους έλληνες ήταν κυμαινόμενη, από τον ενθουσιασμό στην απογοήτευση, ανάλογα με τις εξελίξεις του Αγώνα.
Η πολιτική και η κοινωνική σημασία του κινήματος των Δεκεμβριστών ήταν σημαντική, γιατί οι ιδέες τους προηγήθηκαν των πανσλαβιστικών θεωριών που εμφανίστηκαν λίγο αργότερα, κυρίως όμως επειδή άνοιξαν το δρόμο για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις κατά το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα.
Για τις σχέσεις Υψηλάντη – Καντακουζηνού με Δεκεμβριστές, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος γράφει στο βιβλίο του “Δύο Πρίγκηπες στην Ελληνική Επανάσταση” (σελ. 140, 141) :
“Πολλές γνωστές ρωσικές πηγές ...... δείχνουν τις στενές σχέσεις του Υψηλάντη με τους φιλελεύθερους Ρώσους αξιωματικούς της Στρατιάς της Βεσσαραβίας, ...... τους γνωστούς το 1825 ως “Δεκεμβριστές του Νότου”, όπως ο στρατηγός Μιχ. Ορλώφ, ο συνταγματάρχης Πέστελ κ.ά. Οι σχέσεις αυτές του Υψηλάντη ασφαλώς δεν ήταν “αθώες” φιλίες των στρατώνων, δηλαδή σχέσεις καθαρά προσωπικές και συναδελφικές, που ενδεχομένως διευκολύνονταν από τις γνωστές επίσης ελευθεροτεκτονικές συνάφειες των προσώπων, αλλά εγγράφονται σε ένα πνεύμα στρατιωτικής διαθεσιμότητας, μέρους τουλάχιστον του σώματος των αξιωματικών, για την εκτέλεση μεγάλων πατριωτικών και φιλελεύθερων σχεδίων. Η απελευθέρωση της Ελλάδος μπορεί να ήταν ένα τέτοιο σχέδιο για τους μετ' ολίγον Δεκεμβριστές, και γιατί όχι, η συμμετοχή στην Ελληνική Επανάσταση ένας κρίκος στην αλυσίδα των ρωσικών μεταρρυθμίσεων και της αλλαγής εξωτερικής πολιτικής. Δεν ξεχνάμε άλλωστε ότι το κίνημα των φιλελεύθερων αξιωματικών στην Πετρούπολη τον Δεκέμβριο του 1825 εκδηλώθηκε με παρεμπίπτουσα αιτία, το ζήτημα της διαδοχής μετά τον θάνατο του τσάρου Αλέξανδρου Α΄, κάτι το οποίο ούτε προγραμματισμένο ήταν, ούτε βρισκόταν στις προτεραιότητές τους, και στην ουσία δεν είχε άμεση σύνδεση με τα αιτήματα του Συνδέσμου. Το ξεκίνημα της Ελληνικής Επανάστασης απο τη Μολδαβία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως σπινθήρας για τις δικές τους δράσεις”.
(και ο Β.Π. προσθέτει χαρακτηριστικά) “....... όλα τα παραπάνω ίσως δεν είναι εντελώς άσχετα με τη μοιραία φρασούλα περί ρωσικής βοήθειας της Προκήρυξης “Μάχου υπέρ πίστεως και Πατρίδος”, η οποία δημιούργησε τόσα προβλήματα διπλωματικής τάξεως στον Υψηλάντη προσωπικώς και στο κίνημα γενικότερα”
(και) ...... “Άν μάλιστα μιά “ανατολική” στροφή της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας ως αντίβαρο στη δυτικότροπη έλξη που προκαλούσε η Ιερά Συμμαχία επί του τσάρου, ήταν μια ισχυρή επιλογή των Δεκεμβριστών, τότε έχουμε ένα σημείο αντιπαράθεσης που ξεπερνάει το ελληνικό ζήτημα και εντοπίζεται αποκλειστικά στο μακρόβιο πρόβλημα της ρωσικής κοινωνίας : Ανατολή ή Δύση. ....... Άς αναφερθεί επίσης εδώ, εντός του γενικού αντιοθωμανικού προσανατολισμού των Δεκεμβριστών, το ειδικό ενδιαφέρον τους για την επέκταση της ρωσικής κυριαρχίαςκαι στη Μολδαβία (τη σημερινή ρουμανική χώρα) ως εδαφικού συμπληρώματος της Βεσσαραβίας (τώρα ανεξάρτητης Μολδαβίας), απαραίτητου, κατά την αντίληψή τους, ως στρατηγικού αναχώματος απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην περίπτωση αυτή, οι επαναστατικές κινήσεις των Ελλήνων και ειδικότερα του Υψηλάντη στη Μολδαβία, θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι προκαλούσαν ένα πιό οργανικό ενδιαφέρον στις στρατιωτικές/αρχοντικές ελίτ του ρωσικού νότου, κάτι που εν τέλει συνέβη και δεν θα πρέπει να υποβαθμιστεί σε ένα αμελητέο πλεονέκτημα στην ελληνική υπόθεση”.
