Η στρατιωτική θητεία παραμένει ένα από τα πιο συζητημένα ζητήματα δημόσιας πολιτικής στην Ελλάδα και σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Ανάμεσα στην ιστορική παράδοση, τις γεωπολιτικές εξελίξεις και τις κοινωνικές αλλαγές, τα κράτη επανεξετάζουν τον ρόλο της υποχρεωτικής στράτευσης, το εύρος της και τη σχέση της με τις σύγχρονες ανάγκες άμυνας.
Η κατάργηση της υποχρεωτικής στράτευσης και η εναλλακτική θητεία ήταν πάγιο αίτημα στην χώρα μας από την δεκαετία του΄80 και μετά, με συνεχείς αναφορές για τους αντιρρησίες συνείδησης και την προσπάθεια απαλλαγής από τον στρατό πολλών ατόμων με προφανείς αντιθέσεις με τον μιλιταρισμό και τις υπηρεσίες σε αυτόν, ακόμη και από θρησκευτικές αιρέσεις.
Στην Ελλάδα, η υποχρεωτική θητεία αποτελεί διαχρονικό θεσμό. Συνδέεται στενά με τη γεωγραφική θέση της χώρας και τις ιδιαίτερες συνθήκες ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Για πολλούς νέους, η θητεία λειτουργεί ως τελετουργικό πέρασμα στην ενήλικη ζωή, αλλά και ως πεδίο αντιπαράθεσης γύρω από ζητήματα ισότητας, επαγγελματικών ευκαιριών και αξιοποίησης δεξιοτήτων. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες εκσυγχρονισμού, με έμφαση στην καλύτερη εκπαίδευση, στη μείωση της γραφειοκρατίας και στην αναγνώριση κοινωνικών κριτηρίων.
Παρά την λειτουργία της στράτευσης ως μεταβατικό στάδιο στην ενήλικη ζωή, δεν παύουν να υφίστανται σημαντικά προβλήματα κατά την διάρκεια της στράτευσης, κάτι που έχει οδηγήσει και αρκετούς νέους σε ψυχολογική πίεση που μερικές φορές φτάνει μέχρι και την αυτοκτονία. Δεν είναι δηλαδή και λίγα τα παραδείγματα αυτοκτονικών στην «σκοπιά».
Στο μεταξύ καταβάλλονται από τα κράτη – ειδικά της Ευρώπης – προσπάθειες για την δημιουργία επαγγελματικών στρατών, με συνέπεια στην υπόλοιπη Ευρώπη, η εικόνα να είναι πολυδιάστατη.
Χώρες όπως η Γαλλία και η Ισπανία έχουν καταργήσει την υποχρεωτική θητεία εδώ και δεκαετίες, επενδύοντας σε επαγγελματικούς στρατούς. Το επιχείρημα υπέρ αυτής της επιλογής βασίστηκε στην ανάγκη για εξειδικευμένες δυνάμεις, συμβατές με σύγχρονες αποστολές και τεχνολογίες.
Ωστόσο, η κατάργηση δεν σήμανε απομάκρυνση από την ιδέα της εθνικής άμυνας: προγράμματα εθελοντικής υπηρεσίας ή σύντομης βασικής εκπαίδευσης επανέρχονται στο προσκήνιο.
Αντίθετα, χώρες της Βόρειας και Ανατολικής Ευρώπης ακολούθησαν διαφορετική πορεία. Η Φινλανδία και η Εσθονία διατηρούν ισχυρά συστήματα υποχρεωτικής θητείας, θεωρώντας τα αναγκαία για την αποτρεπτική τους ικανότητα. Αυτό γίνεται εξαιρετικά επίκαιρο και λόγω του ρωσικού κινδύνου.
Η Σουηδία, μάλιστα, επανέφερε τη στράτευση τα τελευταία χρόνια, υπογραμμίζοντας ότι το μεταβαλλόμενο περιβάλλον ασφάλειας απαιτεί ευρύτερη κοινωνική συμμετοχή στην άμυνα.
Μ. Βρετανία: Εθελοντική στρατιωτική θητεία ενός έτους για νέους – Πιλοτικό πρόγραμμα από τον Μάρτιο
Τελευταία είναι η εξέλιξη που σημειώθηκε στην Μ. Βρετανία. Εκεί λοιπόν, σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της στρατιωτικής στελέχωσης, το Ηνωμένο Βασίλειο ανακοινώνει την έναρξη ενός νέου εθελοντικού, αμειβόμενου προγράμματος στρατιωτικής θητείας διάρκειας ενός έτους για νέους κάτω των 25 ετών. Το πιλοτικό σχέδιο ξεκινά τον Μάρτιο και θα αφορά αρχικά περίπου 150 συμμετέχοντες, με προοπτική επέκτασης σε περισσότερες από 1.000 θέσεις, εφόσον υπάρξει ενδιαφέρον.
Σύμφωνα με το βρετανικό Υπουργείο Άμυνας, το πρόγραμμα δεν συνεπάγεται καμία υποχρέωση παραμονής στον στρατό μετά την ολοκλήρωσή του. Στόχος είναι να λειτουργήσει ως «γέφυρα» γνωριμίας των νέων με τις Ένοπλες Δυνάμεις, προσφέροντας παράλληλα πλήρως αμειβόμενη στρατιωτική εκπαίδευση.
Η πρωτοβουλία έρχεται σε μια περίοδο αυξανόμενων ανησυχιών για την ασφάλεια στην Ευρώπη. Ο αρχηγός του βρετανικού στρατού, Ρίτσαρντ Νάιτον, έχει τονίσει πρόσφατα ότι, υπό το βάρος νέων απειλών –μεταξύ αυτών και από τη Ρωσία– περισσότερα άτομα θα πρέπει να είναι έτοιμα να «υπερασπιστούν τη χώρα τους». Υπενθυμίζεται ότι η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία στη Βρετανία έχει καταργηθεί από τη δεκαετία του 1960.
Τα στοιχεία του Υπουργείου Άμυνας καταδεικνύουν τη δυσκολία στρατολόγησης: την περίοδο 2022–2023 εκπαιδεύτηκαν περίπου 38% λιγότεροι νεοσύλλεκτοι σε σύγκριση με το διάστημα 2019–2020. Το νέο πρόγραμμα επιχειρεί να αναστρέψει αυτή την τάση.
Ο υπουργός Άμυνας, Τζον Χίλι, έκανε λόγο για «μια νέα εποχή για την άμυνα», σημειώνοντας ότι το λεγόμενο πρόγραμμα «Gap Year» θα δώσει στους νέους την ευκαιρία να γνωρίσουν τις «εντυπωσιακές δυνατότητες» και τις εκπαιδεύσεις που προσφέρουν ο στρατός ξηράς, το ναυτικό και η πολεμική αεροπορία.
Η βρετανική πρωτοβουλία εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο, όπου αρκετές χώρες επανεξετάζουν τα μοντέλα στρατιωτικής υπηρεσίας, επιλέγοντας ευέλικτες και αμειβόμενες μορφές, αντί της κλασικής υποχρεωτικής θητείας.
Το κοινό νήμα σε όλη την Ευρώπη είναι ο προβληματισμός για το μέλλον. Πώς μπορεί η στρατιωτική θητεία να παραμείνει δίκαιη και αποτελεσματική; Πώς συνδυάζεται με σπουδές, εργασία και προσωπικά σχέδια των νέων; Και, κυρίως, πώς ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απειλές, που δεν περιορίζονται πλέον στα παραδοσιακά πεδία μάχης αλλά επεκτείνονται στον κυβερνοχώρο και την υβριδική ασφάλεια;
Η συζήτηση για τη στρατιωτική θητεία στην Ελλάδα και την Ευρώπη δεν αφορά μόνο τη διάρκεια ή την υποχρεωτικότητα. Αγγίζει βαθύτερα ερωτήματα για τη σχέση κράτους και πολίτη, για την αίσθηση συλλογικής ευθύνης και για τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες προετοιμάζονται για ένα αβέβαιο μέλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, η θητεία παραμένει όχι απλώς στρατιωτική υποχρέωση, αλλά καθρέφτης των προτεραιοτήτων κάθε χώρας.
Πού πληρώνεται η στρατιωτική θητεία στην Ευρώπη – Tι ισχύει στην Ελλάδα
Η συζήτηση για τη στρατιωτική θητεία δεν περιορίζεται μόνο στη διάρκειά της ή στον υποχρεωτικό χαρακτήρα της. Ένα από τα ζητήματα που απασχολούν έντονα τους νέους και τις οικογένειές τους είναι αν –και πώς– αμείβεται η θητεία. Στην Ευρώπη, η απάντηση δεν είναι ενιαία, αποτυπώνοντας τις διαφορετικές αντιλήψεις κάθε κράτους για την άμυνα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Στην Ελλάδα, η στρατιωτική θητεία θεωρείται τυπικά «πληρωμένη», ωστόσο το μηνιαίο επίδομα που λαμβάνουν οι στρατεύσιμοι είναι καθαρά συμβολικό. Στην πράξη, η οικονομική επιβάρυνση παραμένει σημαντική, ειδικά για όσους αφήνουν πίσω σπουδές ή εργασία. Το θέμα επανέρχεται συχνά στον δημόσιο διάλογο, με αιτήματα για ουσιαστικότερη οικονομική στήριξη.
Διαφορετική είναι η εικόνα στη Βόρεια Ευρώπη. Στη Φινλανδία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία, όπου η υποχρεωτική θητεία συνδέεται άμεσα με τη στρατηγική άμυνας, οι στρατεύσιμοι λαμβάνουν ημερήσια αποζημίωση που αυξάνεται με τον χρόνο υπηρεσίας. Παράλληλα, καλύπτονται βασικές ανάγκες, όπως σίτιση, στέγαση και μετακινήσεις, μειώνοντας το οικονομικό βάρος.
Η Δανία και η Αυστρία ακολουθούν ένα ενδιάμεσο μοντέλο. Η θητεία συνοδεύεται από σταθερό επίδομα, ενώ προβλέπονται και κοινωνικές παροχές, ιδίως για όσους έχουν οικογενειακές υποχρεώσεις. Στόχος είναι να μη διακόπτεται πλήρως η οικονομική αυτονομία των νέων κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας τους.
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η Ελβετία, όπου η αποζημίωση συνδέεται και με το προηγούμενο εισόδημα του στρατεύσιμου. Το κράτος καλύπτει μέρος των απωλειών, αναγνωρίζοντας ότι η θητεία δεν πρέπει να λειτουργεί τιμωρητικά για όσους εργάζονται.
Το κοινό συμπέρασμα είναι σαφές: στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες με υποχρεωτική θητεία, η υπηρεσία πληρώνεται, έστω και όχι με όρους κανονικού μισθού. Η οικονομική αποζημίωση αντιμετωπίζεται ως στοιχείο δικαιοσύνης και κοινωνικής συνοχής.
Στην Ελλάδα, το ζήτημα παραμένει ανοιχτό, αντανακλώντας τη γενικότερη συζήτηση για τον εκσυγχρονισμό της θητείας και τη θέση των νέων σε μια Ευρώπη που επαναπροσδιορίζει την έννοια της άμυνας λόγω και του υφιστάμενου ρωσικού κινδύνου.
