Γιατί αγνοούμε τα προειδοποιητικά σημάδια του αυταρχισμού και δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε τις καταστροφές; Γιατί οι πολίτες αδιαφορούν απέναντι στους κινδύνους των ολοκληρωτικών και δικτατορικών καθεστώτων που απειλούν να επαναφέρουν το χάος στον πλανήτη; Και τέλος, γιατί δεν γίνεται κατανοητό ότι με τον αυταρχισμό ελλοχεύει και πάλι ο κίνδυνος ενός νέου παγκοσμίου πολέμου;
Αυτά και άλλα πολλά ενδιαφέροντα παρουσιάζονται στο ακόλουθο άρθρο – ανάλυση για την σιωπηρή ή μη μετάβαση των κοινωνιών στον αυταρχισμό και τον κίνδυνο που διατρέχουν οι εναπομείνασες δημοκρατίες. Με τον τρόπο αυτό δεν εκθέτονται μόνο οι κίνδυνοι αλλά καταβάλλεται συνάμα προσπάθεια για να κατανοηθεί το εν λόγω σοβαρό πρόβλημα.
Ας δούμε λοιπόν τι αναφέρεται χαρακτηριστικά στο εν λόγω άρθρο και ας προσπαθήσουμε να εξάγουμε τα συμπεράσματά μας, αλλά πάνω απ΄όλα να διαπιστώσουμε πως και με ποιο τρόπο μπορούμε να αποφύγουμε τον μεγάλο κίνδυνο του αυταρχισμού.
Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 άνοιξε το δρόμο για τον πολλών κρατών της Ανατολικής Ευρώπης. Με μεγάλη χαρά, ξεκίνησε η εποχή της παγκόσμιας φιλελεύθερης δημοκρατίας, την οποία ορισμένοι επιστήμονες γιόρτασαν ως το «τέλος της ιστορίας».
Η ιδέα: η πολιτική ιστορία της ανθρωπότητας ακολουθεί μια προκαθορισμένη πορεία, με την εξέλιξη των μορφών διακυβέρνησης να καταλήγει στη δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία. Δυστυχώς, τα πράγματα πήραν μια κάπως διαφορετική τροπή.
Τα τελευταία 20 χρόνια δεν χαρακτηρίστηκαν από σταθερή πρόοδο, πόσο μάλλον από το τέλος της ιστορίας. Οι ολοένα και μεγαλύτερες εκλογικές επιτυχίες των ακροδεξιών κομμάτων σε πολλές δυτικές χώρες, από τη Γαλλία έως τη Φινλανδία, από τις Κάτω Χώρες έως τη Γερμανία, μετέτρεψαν το τέλος της ιστορίας σε ένα πιθανό τέλος της δημοκρατίας.
Αλλά γιατί τόσοι πολλοί Ευρωπαίοι απομακρύνονται από το πολιτικό σύστημα που επέτρεψε την επιτυχή ανασυγκρότηση της ηπείρου μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και δημιούργησε την πιο ακμάζουσα εσωτερική αγορά στον κόσμο;
Οι λόγοι είναι πολλοί: οικονομικές κρίσεις, αυξανόμενες ανισότητες, η αρνητική επίδραση των κοινωνικών μέσων στην πολιτική συμπεριφορά, καθώς και παραβιάσεις των δημοκρατικών κανόνων από τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων. Υπάρχει όμως και ένας άλλος παράγοντας που σπάνια συζητείται: η δύναμη της προσωπικής εμπειρίας.
Η δύναμη της προσωπικής εμπειρίας
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι συμπεριφοριστές έχουν μελετήσει εκτενώς τον τρόπο με τον οποίο οι προσωπικές εμπειρίες επηρεάζουν τις πράξεις μας. Τα συναισθήματα όπως ο πόνος, η χαρά, η ανταμοιβή, η απώλεια, που προκύπτουν κατά τη διάρκεια των γεγονότων, καθώς και οι πληροφορίες και οι γνώσεις που αποκτούμε από αυτά, μας επιτρέπουν να αξιολογούμε τις προηγούμενες ενέργειές μας και διαμορφώνουν τη μελλοντική συμπεριφορά μας.
Μια θετική εμπειρία που προκύπτει από μια συγκεκριμένη επιλογή αυξάνει την πιθανότητα να επιλεγεί ξανά αυτή η επιλογή, ενώ μια αρνητική εμπειρία έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Η συστηματική καταγραφή των ανθρώπινων εμπειριών – ιδίως σε σχέση με τους κινδύνους της ζωής – μπορεί να βοηθήσει στην εξήγηση συμπεριφορών κινδύνου που εκ πρώτης όψεως είναι ακατανόητες, όπως όταν οι άνθρωποι χτίζουν σπίτια σε περιοχές που πλημμυρίζουν, σε σεισμογενείς περιοχές ή στους πρόποδες ενός ενεργού ηφαιστείου.
Ο Βεζούβιος, η «ωρολογιακή βόμβα» της Ευρώπης, θεωρείται ένας από τους πιο επικίνδυνα ηφαίστεια στον κόσμο. Παρ' όλα αυτά, στην αποκαλούμενη «κόκκινη ζώνη» στους πρόποδες του ζουν περίπου 700.000 άνθρωποι, οι οποίοι προφανώς αγνοούν τις επιτακτικές προειδοποιήσεις των ηφαιστειολόγων.
Για να κατανοήσουμε αυτή την αδιαφορία απέναντι στην πιθανή καταστροφή, πρέπει να εξετάσουμε πιο προσεκτικά τις ατομικές και συλλογικές εμπειρίες με τον κίνδυνο: η τελευταία μεγάλη έκρηξη του Βεζούβιου ήταν πριν από 81 χρόνια, επομένως οι περισσότεροι κάτοικοι της Κόκκινης Ζώνης δεν έχουν ζήσει ποτέ μια μεγάλη έκρηξη. Η δική τους καθημερινή εμπειρία τους δίνει την αίσθηση ότι «όλα είναι εντάξει».
Πολλές ψυχολογικές πειραματικές μελέτες αποδεικνύουν πώς δημιουργείται αυτή η στάση. Κρίνοντας με βάση τις εμπειρίες μας, υποτιμούμε την πιθανότητα εμφάνισης και τις επιπτώσεις σπάνιων γεγονότων – για τον απλό λόγο ότι είναι πολύ σπάνια.
Τα εξαιρετικά σπάνια γεγονότα με καταστροφικές συνέπειες, ιδίως στις χρηματοπιστωτικές αγορές, ονομάζονται «μαύροι κύκνοι». Η πιθανότητα εμφάνισής τους υποτιμήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, γεγονός που συνέβαλε στην ανεπαρκή τραπεζική εποπτεία και, κατά συνέπεια, σε καταστροφικές διαταραχές της αγοράς, όπως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Υποτιμημένος κίνδυνος, αυξανόμενος σκεπτικισμός
Οι άνθρωποι στη Δυτική Ευρώπη ζουν για περισσότερα από 70 χρόνια σε σταθερές δημοκρατίες και αυξανόμενη ευημερία. Μέχρι στιγμής, δεν έχουν βιώσει την ανάληψη της εξουσίας από αυταρχικά καθεστώτα και ίσως γι' αυτό υποτιμούν τον κίνδυνο κατάρρευσης της δημοκρατίας.
Παραδόξως, είναι ακριβώς η επιτυχία των δημοκρατικών συστημάτων που μπορεί να τους οδηγήσει στην καταστροφή. Αυτό το φαινόμενο θυμίζει το παράδοξο της πρόληψης: Ακριβώς η επιτυχία των προληπτικών μέτρων, όπως οι παιδικοί εμβολιασμοί, μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της σημασίας τους στα μάτια του πληθυσμού και, κατά συνέπεια, σε αύξηση της αδιαφορίας και του σκεπτικισμού απέναντι στους εμβολιασμούς.
Επικίνδυνη είναι επίσης η καταστροφική συσχέτιση μεταξύ της σταδιακής διάβρωσης ενός δημοκρατικού συστήματος και της αντίληψης των πολιτών του. Η ιστορία έχει δείξει ότι οι δημοκρατίες δεν καταρρέουν ξαφνικά. Οι δημοκρατίες συνήθως καταρρέουν αργά, βήμα - βήμα, μέχρι να φτάσουν σε ένα σημείο καμπής.
Μια μεμονωμένη παραβίαση των συμβάσεων από κορυφαίους πολιτικούς δεν θα θεωρηθεί συνήθως από το κοινό ως απειλή για τη δημοκρατία. Ωστόσο, όταν επιτρέπεται η επανειλημμένη παραβίαση των δημοκρατικών κανόνων από την πολιτική ηγεσία, όταν η ρητορική υπερβαίνει τα όρια, όταν μια πλημμύρα ψεμάτων και χειραγωγικών ισχυρισμών γίνεται «κανονικότητα» και το κοινό δεν τιμωρεί τα πρώτα σημάδια μιας τέτοιας συμπεριφοράς στις κάλπες, αυτό μπορεί να έχει δραστικές συνέπειες.
Όπως η λειτουργία ενός πυρηνικού σταθμού θεωρείται ασφαλής μέχρι να χαλάσει η τελευταία βαλβίδα ασφαλείας, έτσι και οι δημοκρατίες μπορούν να διατηρήσουν την εμφάνιση της σταθερότητας μέχρι τη στιγμή που θα ξεπεραστεί το όριο της αυταρχικότητας.
Μαθαίνοντας από προσομοιώσεις
Μια λύση θα μπορούσε να είναι η προσομοίωση της εμπειρίας με τους αντίστοιχους κινδύνους – ακόμα και αν αυτό γίνεται μόνο με τη βοήθεια χονδροειδών προσεγγίσεων. Για παράδειγμα, κατά την εκπαίδευση στα ιαπωνικά κέντρα προστασίας από καταστροφές, οι δραματικές διαστάσεις ενός σεισμού και η γρήγορη, δυναμική εξέλιξή του αναπαράγονται με τέτοιο ρεαλισμό που δεν μπορούν να μεταδοθούν ούτε με τις πιο δραστικές προειδοποιήσεις, είτε προφορικές είτε γραπτές.
Είμαστε πεπεισμένοι ότι μπορούμε να προσομοιώσουμε με τον ίδιο εντυπωσιακό τρόπο πώς είναι η ζωή υπό ένα αυταρχικό καθεστώς.
Για παράδειγμα, οι ζωντανές μαρτυρίες άλλων μπορούν να είναι πολύ εντυπωσιακές. Στην Ευρώπη ζουν εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες που έχουν ζήσει σε αυταρχικά καθεστώτα και θα μπορούσαν να μιλήσουν για τις προσωπικές τους εμπειρίες, για παράδειγμα στα σχολεία.
Επίσης, μια επίσκεψη σε μέρη όπως το πρώην φυλακή της Στάζι στο Βερολίνο-Hohenschönhausen προσφέρει μια εικόνα της ζωής των πολιτικών κρατουμένων σε αυταρχικά καθεστώτα, ειδικά όταν οι ξεναγοί είναι πρώην κρατούμενοι.
Η εμπειρία της καταπίεσης και του αυταρχισμού μπορεί να γίνει κατανοητή με διάφορους τρόπους, προκειμένου να ενημερωθούν όσοι ευτυχώς δεν χρειάστηκε ποτέ να την υποστούν.
Η υπόθεση ότι απειλητικά γεγονότα δεν θα επαναληφθούν ποτέ είναι δελεαστική, αλλά μπορεί να μας οδηγήσει σε επικίνδυνο λάθος.
Ωστόσο, δεν πρέπει να περιοριζόμαστε στις δικές μας εμπειρίες, καθώς αυτές μπορούν να μεταδοθούν και με άλλους τρόπους.
Με τη θετική δύναμη που προκύπτει από αυτό, μπορούμε να συμβάλουμε στην προστασία των δημοκρατικών μας συστημάτων.

Πηγή: Max Planck Institut