Στο ελληνικό δικαιϊκό σύστημα και ειδικότερα στο ποινικό μας δίκαιο μέχρι την 1η Μαΐου του έτους 2024 αναφερόμασταν μόνο στην ποινική ευθύνη που υπέχουν τα φυσικά πρόσωπα, αν και αποσπασματικά η ελληνική νομοθεσία έκανε μνεία σε «ποινική» ευθύνη νομικών προσώπων. Με τον Ν. 5090/2024, ο ποινικός νομοθέτης θεσπίζει ξεκάθαρα για τα αδικήματα της διαφθοράς την ποινική ευθύνη νομικών προσώπων.
Η ποινική αντιμετώπιση της διαφθοράς στο εθνικό μας νομικό και αξιολογικό πλαίσιο συνίσταται κατά κύριο λόγο στις ποινικές διατάξεις των εγκλημάτων δωροδοκίας. Ιστορικά, η ποινική νομοθεσία για τη διαφθορά στη χώρα μας εμφάνιζε μια εικόνα πρόχειρης και αποσπασματικής προσπάθειας αντιμετώπισής της. Η εικόνα αυτή όμως άρχισε να ανατρέπεται σε ικανοποιητικό βαθμό με τη θέσπιση του Ν. 4254/2014, ο οποίος επέφερε σημαντικές, με θετικό πρόσημο, αλλαγές στην ποινική νομοθεσία, και συγκεκριμένα στον παλιό Π.Κ. (Π.Δ. 283/1985). Ο νέος Ποινικός Κώδικας (Ν. 4619/2019), αν και άλλαξε το νομοθετικό πλαίσιο των αδικημάτων της δωροδοκίας, δεν κατάφερε να προσανατολιστεί προς μία ενιαία αντιμετώπιση συστηματικής περιγραφής των εγκληματικών τύπων, το οποίο εν πρώτοις θα επιτυγχανόταν με την ταξινόμηση των αδικημάτων δωροδοκίας στο ίδιο κεφάλαιο του Π.Κ. Εν συνεχεία, ο Έλληνας ποινικός νομοθέτης με τη θέσπιση του νέου σχετικά Ν. 5090/2024 εισήγαγε για πρώτη φορά στην ελληνική έννομη τάξη μια νέα μορφή ευθύνης των νομικών προσώπων θεμελιώνοντας την ποινική ευθύνη των νομικών προσώπων, αναφορικά συγκεκριμένα με τα αδικήματα της δωροδοκίας πολιτικών προσώπων, δωροδοκίας υπαλλήλου, δωροδοκίας δικαστικών προσώπων και εμπορίας επιρροής – μεσάζοντες.
Η καθιέρωση της δικαιοδοσίας των ποινικών δικαστηρίων
Η καθιέρωση της δικαιοδοσίας των ελληνικών ποινικών δικαστηρίων για την επιβολή κυρώσεων σε νομικά πρόσωπα ή οντότητες, οδηγεί στον χαρακτηρισμό της ευθύνης των νομικών προσώπων ως ποινικής ευθύνης. Στην Αιτιολογική Έκθεση του Ν. 5090/2024 αναφέρεται ρητώς ότι, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 2 της Σύμβασης του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.), τα κράτη μέλη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να διασφαλίσουν ότι η επιβολή κυρώσεων στα νομικά πρόσωπα, που επωφελούνται από πράξεις δωροδοκίας θα λαμβάνει χώρα μέσα από τις εγγυήσεις αμεσότητας, αποτελεσματικότητας και αποτρεπτικότητας, που διασφαλίζει ο συνταγματικά θωρακισμένος μηχανισμός λειτουργίας της ανεξάρτητης δικαιοσύνης. Προς τον σκοπό εναρμόνισης με την ως άνω υποχρέωση, η προτεινόμενη διάταξη επιβολής κυρώσεων στα νομικά πρόσωπα, λαμβάνει χώρα μέσω της ποινικής διαδικασίας και με τις εγγυήσεις που αυτή παρέχει.
Συγκριτική επισκόπηση
Η καινοτομία της θεμελίωσης της ποινικής ευθύνης των νομικών προσώπων στο ποινικό μας δίκαιο, κρίνεται ότι καθυστέρησε να έρθει, αν κοιτάξει κανείς συγκριτικά τι σχετικό έγινε στις αλλοδαπές έννομες τάξεις. Σε παγκόσμιο επίπεδο, κι όχι μόνο στην Ευρώπη, έχει παρατηρηθεί στροφή της νομοθεσίας, προς μία γενική αναγνώριση της ποινικής ευθύνης των νομικών προσώπων, ακόμα και σε Κράτη που στο παρελθόν εφάρμοζαν την κλασική ποινική δογματική, όπως είναι και η χώρα μας. Στο δε ελληνικό ποινικό δίκαιο, υπήρχε μέρος της νομοθεσίας που αναγνώριζε την ευθύνη των νομικών προσώπων, με την ειδοποιό διαφορά ότι οι απειλούμενες κυρώσεις, επιβάλλονταν από τις διοικητικές αρχές, και όχι από τα αρμόδια ποινικά δικαστήρια, και βαφτίζονταν ως διοικητικές.
Κριτική επισκόπηση
Η εισαγωγή ειδικής αυτοτελούς ευθύνης, ποινικής ευθύνης νομικών προσώπων και οντοτήτων, στην ελληνική έννομη τάξη, έγινε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να εμφανίζεται ως πρόχειρη και σε κάποια σημεία ως δογματικά ασυνεπής.
Ο Ν. 5090/2024, και δη οι διατάξεις των άρθρων 134 και 135 αυτού, κάνει αναφορά στα νομικά πρόσωπα και οντότητες, τα οποία πλέον ενέχουν ποινική ευθύνη. Σε καμία διάταξη δεν δίδεται σαφής ορισμός των όρων “νομικού προσώπου” και “οντότητας”, καθώς δεν αναφέρεται κάτι σχετικό στο σώμα του Ν. 5090/2024 και στην Αιτιολογική Έκθεση, ούτε επίσης προβλέπεται κάποια παραπομπή σε κάποια άλλη διάταξη, ώστε να αποσαφηνιστεί πλήρως ποια ακριβώς πρόσωπα εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής τους. Επιπροσθέτως, οι ανωτέρω διατάξεις δεν κάνουν καν μνεία ούτε στην αρνητική έννοια των όρων, δεν αναφέρουν καν ποια νομικά πρόσωπα εξαιρούνται από την εν λόγω ρύθμιση, αρκούνται δηλαδή και περιορίζονται στην απλή στείρα αναφορά των όρων “νομικού προσώπου” και “οντότητας”, χωρίς να εισάγουν κάποιο άλλο περαιτέρω στοιχείο.
Επίλογος
Η αναγνώριση ποινικής ευθύνης νομικού προσώπου στην εθνική μας νομοθεσία, που επετεύχθη με τον ν. 5090/2024, έγινε χωρίς τις απαραίτητες προδιαγραφές, χωρίς την απαιτούμενη διαβούλευση, χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία όλων των μετεχόντων του ποινικού δικαίου. Τα τελευταία χρόνια, ο Έλληνας νομοθέτης φαίνεται ότι αδυνατεί να κατανοήσει τη μέγιστη χρησιμότητα που έχει η μελέτη εις βάθος και η επεξεργασία όποιας νομοθετικής παρέμβασης, ειδικά αυτής δε, που άπτεται του ποινικού δικαίου. Οι όποιες αστοχίες των σχετικά (νέων) διατάξεων του Ν. 5090/2024 ευελπιστώ να διορθωθούν στο μέλλον, έτσι ώστε να αποδοθεί με πληρότητα και σαφήνεια το πνεύμα των ανωτέρω διατάξεων του νόμου. Θα ήταν προτιμότερο αυτή η προσπάθεια να γίνει συγκροτημένα, συνετά, με ιδιαίτερο σεβασμό στις αρχές του ποινικού δικαίου, και όχι αποσπασματικά, ευκαιριακά και με αναρίθμητες παρεμβάσεις. Άλλωστε, το λατινικό ρητό “corruptissima re publica plurimae leges”, “όσο πιο διαφθαρμένη η πολιτεία, τόσο πολυαριθμότεροι οι νόμοι”, είναι πάντα επίκαιρο και διαχρονικό.
